Pranayam information in Marathi. [Pranayam Mahiti]
- प्राणायामाचा अर्थ आहे : प्राण + आयाम. प्राण अर्थात जीवनशक्ती आणि आयाम अर्थात नियमन. श्वासोच्छ्वासाची प्रक्रिया तालबद्ध करण्याचे कार्य प्राणायाम करतो.
- ज्याप्रकारे अ‍ॅलोपॅथीमध्ये आजारांचे कारण ‘जिवाणू’ (बॅक्टेरिया), प्राकृतिक चिकित्सेमध्ये ‘विजातीय तत्व’ व आयुर्वेदामध्ये ‘आम रस’ (आहार न पचल्यामुळे नसनाड्यांमध्ये जमलेला कच्चा रस) मानला गेला आहे. त्याच प्रकारे प्राण चिकित्सेत रोगांचे कारण ‘निर्बल प्राण’ अर्थात ‘क्षीण प्राणशक्ती’ मानले गेले आहे. प्राणशक्ती क्षीण झाल्यामुळे शरीराचे अवयव ढिले होऊन योग्यप्रकारे कार्य करू शकत नाहीत. शरीरात रक्ताचा संचार प्राणांद्वारेच होतो. म्हणून प्राण निर्बल होताच रक्ताभिसरण मंद होते. पुरेसे रक्त न मिळाल्याने पेशी दुर्बळ व मृतवत होतात. तसेच योग्य प्रकारे हृदयाला रक्तस्राव न पोहोचल्यामुळे त्यात विजातीय द्रव्यांचे प्रमाण अधिक होते. परिणामी विविध रोग जडतात.
- हे व्यावहारिक जगातही दिसून येते की उच्च प्राणबळ असलेल्या व्यक्तीला रोग तितके त्रस्त करीत नाहीत जितके दुर्बळ प्राणवळ असलेल्यास करतात.
- प्राणायामाद्वारे भारतातील योगी हजारो वर्षापर्यंत निरोगी जीवन जगत असत, ही गोष्ट तर सनातन धर्माच्या अनेक धर्मग्रंथांमध्ये आहे. योगचिकित्सेत औषधांना बाह्य उपचार मानले गेले आहे, याउलट प्राणायामाला आंतरिक उपचार व मूळ औषध म्हटले गेले आहे. जाबाल्योपनिषदमध्ये प्राणायामास रोगांचा नाशकर्ता म्हटले गेले आहे. शरीराच्या एखाद्या भागात प्राण जास्त असतो तर एखाद्या भागात कमी. जेथे जास्त आहे तेथून प्राणांना हटवून जेथे त्याचा अभाव किंवा कमतरता आहे तेथे प्राण भरल्याने शरीराचे रोग दूर होतात. सुषुप्त शक्तींना जागृत करून जीवनशक्तीचा विकास करण्यात प्राणायामाची महत्त्वाची भूमिका आहे.
Pranayam Che Fayde [Benefits in Marathi]
- प्राणायामात दीर्घ श्वास घेतल्याने फुप्फुसांची बंद छिद्रे उघडतात तसेच रोगप्रतिकारक शक्ती वाढते. यामुळे रक्त, नसनाड्या व मनही शुद्ध होते.
- त्रिकालसंध्येच्या वेळी सतत चाळीस दिवस 10-10 प्राणायाम केल्याने प्रसन्नता, आरोग्यता लाभते आणि स्मरणशक्तीचा विकास होतो.
- प्राणायाम केल्याने पाप नष्ट होतात. जसे परिश्रम केल्याने गरिबी राहत नाही तसेच प्राणायाम केल्याने पाप टिकत नाहीत. प्राणायामात श्वास घेण्याच्या आत रोखून ठेवण्याच्या, सोडण्याच्या आणि बाहेर रोखून ठेवण्याच्या वेळेचे प्रमाण क्रमशः 1:4:2:2 असे आहे. अर्थात जर श्वास घेण्यात 5 सेकंद लावले तर 20 सेकंद तो रोखून ठेवावा आणि 10 सेकंद त्याला सोडण्यात लावावे तसेच 10 सेकंद बाहेर रोखून ठेवावा. हे आदर्श गुणोत्तर आहे. हळूहळू नियमित अभ्यासाद्वारे ही स्थिती प्राप्त केली जाऊ शकते.
प्राणायामाचे काही मुख्य अंग :
- रेचक : अर्थात श्वास बाहेर सोडणे.
- पूरक : अर्थात श्वास आत घेणे.
- कुंभक : अर्थात श्वास रोखून ठेवणे. श्वास आत रोखून ठेवण्याच्या क्रियेला आंतकुंभक तसेच बाहेर रोखण्याच्या क्रियेला बहिकुंभक म्हणतात.
- – ‘बाल संस्कार’ साहित्यातून…